Maria Antonina Czaplicka — Etniczne kontra ekonomiczne granice Polski *)

Artykuł został opublikowany w The Scottish Geographical Magazine vol. XXXVI, 1920, no. I — January [Styczeń]
https://archive.org/stream/scottishgeograph36scotuoft#page/n23/mode/2up/search/czaplicka
https://ia802500.us.archive.org/16/items/scottishgeograph36scotuoft/scottishgeograph36scotuoft.pdf

*) Referat odczytany [w środę 9 września 1919] przed Sekcją E (Geografia) podczas Bournemouth Meeting British Association [podczas mityngu British Association (Brytyjskiego Stowarzyszenia) w Bournemouth — odbył się w dniach 9—13 września 1919 roku].


Ten artykuł wydał mi się również ciekawy, więc przetłumaczyłem go, używając translatorów i słownika, poprawiłem i dorobiłem przypisy. W nawiasach kwadratowych moje uwagi lub alternatywne tłumaczenie.

Cały raport British Association z Bournemouth 1919 można pobrać/zobaczyć tu:
https://archive.org/details/reportofbritisha20adva/page/n4/mode/2up
https://ia800302.us.archive.org/20/items/reportofbritisha20adva/reportofbritisha20adva.pdf
[w Raporcie znajduje się zajawka artykułu Czaplickiej z dopiskiem, że artykuł będzie opublikowany w The Scottish Geographical Magazine]

    Etniczne kontra ekonomiczne granice Polski


    Wojna przybliżyła nam takie określenia jak granice geograficzne, historyczne, etniczne i gospodarcze. Zajmę się każdym z nich z osobna, a następnie rozważę ich zastosowanie w Polsce. Ponieważ jednak wojna, która właśnie się zakończyła, jest prowadzona w celu zastosowania zasady granic etnicznych, a także ponieważ przechodzimy obecnie kryzys gospodarczy, który jest dla nas ostrzeżeniem, aby nie lekceważyć znaczenia granic gospodarczych, proponuję zająć się bardziej szczegółowo tymi dwoma zasadami.

    Po określeniu granicy geograficznej każdy się z nimi zgadza. Jest to granica wyraźnie wyznaczona przez takie cechy geograficzne, jak góry czy woda. Kiedyś uważano ją za granicę, która zapewnia mieszkańcom jej terytorium integralność rasową i bezpieczeństwo w czasie wojny. Wiadomo jednak, że nawet tak doskonała granica morska jak ta, którą posiadały Wyspy Brytyjskie, nie chroniła i nie może chronić ich przed inwazją bez pomocy sił morskich i powietrznych. Idealne położenie geograficzne Czarnogórców nie uchroniło ich przed połączeniem z Jugosłowianami, podobnie jak idealne położenie Czech nie uchroniło rasy czeskiej przed mniejszością niemiecką. Gdyby granice rysować tylko w oczekiwaniu na wojnę, to być może przydałyby się naturalne bariery, takie jak góry, pod warunkiem, że wróg nie posiadałby tych wysokości. Ogólnie rzecz biorąc, granice geograficzne, które biorą pod uwagę jedynie ziemię, muszą ustąpić miejsca granicom opartym na względach historycznych, etnicznych i ekonomicznych.

    Granice geograficzne Polski są dobrze zaznaczone na północy przez wybrzeże Bałtyku, a na południu przez Karpaty, zwłaszcza tę ich część, która nazywa się Tatrami. Dalej na wschód, Karpaty stanowią granicę Polski tylko wtedy, gdy uznajemy Galicję Wschodnią za integralną część Polski, tak jak to miało miejsce od XIV wieku do Rozbiorów. Na zachodzie i wschodzie granice Polski nie są tak dobrze określone. Warta i górna część Odry są, to mniej więcej jej granice na zachodzie, a na wschodzie rzeka Niemen dzieli Polaków od Litwinów. Bagna rzeki Prypeć, dopływu Dniepru, dzielą ich od Białych Rosjan, a dopływy Dniestru od Ukraińców. Najbardziej uderzającą cechą położenia geograficznego Polski jest to, że jest ona krajem zmiany klimatu, flory i fauny. Ten charakter, który pod względem ekonomicznym i kulturowym jest bardzo korzystny dla kraju, jest oczywiście mniej korzystny w czasie wojny. Dlatego też, choć wszystkie kraje Europy Wschodniej — Polska, Czechy, Rumunia, Węgry, Austria i Bałkany — służyły jako wały obronne Europy Zachodniej przed azjatyckimi najeźdźcami, to właśnie na polskiej ziemi stoczono większość bitew. Jednak, podczas gdy górzyste Bałkany były stłumione przez Turków, Polska przejściowo nigdy nie była pod rządami tureckimi.

    Następnie pojawiają się granice historyczne, czyli te, które Państwo uznaje na podstawie tego, że posiadało je przez dłuższy czas. Jest to, oczywiście, kwestia najbardziej otwarta na kontrowersje, ale jednocześnie nie można jej łatwo pominąć, widząc, że ma ona wiele wspólnego z tworzeniem tradycji narodowych.

    Należy wziąć pod uwagę nie tylko czas trwania granicy, ale także to, czy dany okres był w czasach starożytnych czy współczesnych, a przede wszystkim, czy granicę uzyskano w drodze podboju, czy też w drodze porozumienia z sąsiednimi narodami. Oczywiście przez ostatnie sto pięćdziesiąt lat Polska była tylko nazwą historyczną, bo choć etnicznie Polacy nie przestali istnieć, to jednak kraj ten był znany politycznie pod trzema różnymi nazwami. Ale kiedy dziś mówimy o Polsce, nie możemy uznać jej w ramach granic prowizorycznie wytyczonych przez ostatnią Konferencję Pokojową, bo jak wiadomo, ostateczne granice nie zostały jeszcze ustalone. Musimy raczej rozważyć jej granice przed Pierwszym Rozbiorem.

    Zajmując się historycznymi granicami, proponuję zwrócić Państwa uwagę na trzy aspekty tej kwestii. Pierwsze pytanie brzmi: Gdzie jest kolebka narodu polskiego i państwa polskiego? — drugie: Jakie były najbardziej stabilne granice państwa polskiego, granice, które Polacy osiągnęli w porozumieniu z sąsiadami, a które trwały pięć, sześć czy siedem wieków? — trzecia: Jakie były granice, które Polacy zdobyli przez podbój, a które utrzymywały się okazjonalnie przez kilka stuleci, nie łącząc ludzi w ramach Państwa Polskiego?

    Jeśli chodzi o pierwszą kwestię, to właśnie między Poznaniem a Gnieznem należy szukać kolebki państwa polskiego i właśnie tutaj powstała pierwsza historyczna polska dynastia pochodzenia chłopskiego, zwana Piastami. Dlatego też kraj wokół Poznania, Gniezna i Wrocławia nazywany jest Staropolską.

    Zachodnia granica Staropolski przesunęła się nieco na wschód w XIV w., kiedy to Niemcy zdobyły Zachodni Śląsk, i wtedy też Polska dotarła do tych stabilnych granic na wschodzie, które zachowała do Rozbiorów. Stanowi to drugi aspekt jej historycznego rozwoju. Granice te biegły od Rygi do Witebska, od Witebska do Kaniowa, na południe od Kijowa i od Kaniowa do środka Dniestru. Takie były jej granice w czasie I Rozbioru w 1772 r. i obejmowały dwie jednostki polityczne — Koronę Polską i Księstwo Litewskie. Północna część Ukrainy od wschodu aż po Dniepr i od południa aż po Kaniów należała również do Państwa od czasu Unii Lubelskiej w 1569 roku. Trzecim etapem historycznym było włączenie do Polski południowo-zachodniej Ukrainy, i Ukrainy po drugiej stronie Dniepru aż do Borodino. Takie były polskie granice oparte na podboju. Sporadycznie rozciągała się na północ od Rygi aż do Estonii, a na południu niekiedy obejmowała Mołdawię i Morawy. Widać, że wszystkie te okazjonalne nabytki, uzyskane w wyniku podboju, nie należały do Polski w 1772 r. w czasie I Rozbioru, ani nie posiadała Prus Wschodnich, które stanowiły język [cypel] obcych ziem na terytorium Polski, jedynie w politycznej zależności od Polski przez około dwieście lat. Stąd też Polska w 1772 r. składała się z około 300 tys. km2 terytorium, zamieszkanego głównie przez Polaków i nazywanego zwykle etniczną [narodową] Polską, oraz z około 400 tys. km2 terytorium zamieszkanego głównie przez nie-Polaków, takich jak Litwini, Biali Rosjanie i Ukraińcy z północno-zachodniej Ukrainy — czyli Rządy Kijowa, Wołynia i Podola. Ta część jest zwykle nazywana historyczną Polską. W sumie Polska z 1772 r. obejmowała około 700 tys. km2.

    Przejdziemy dalej do granic, które są, być może, najtrudniejsze do określenia, bo budzą najsilniejsze emocje — mam na myśli granice etniczne. Tu, oczywiście, nasuwa się pytanie, które tak często musiało stawać przed Konferencją Pokojową, czym jest to, co tworzy narodowość? I jakie różnice stanowią wystarczającą wymówkę do wyznaczenia granicy między dwoma narodami? Bądźmy szczerzy i przyznajmy, że nie ma na świecie Państwa, które mogłoby się składać z narodu o jednym języku, jednej religii i jednej kulturze, i że doprowadzenie zasady etnicznej do skrajności jest absurdem, który może zwrócić się przeciwko ludziom, w imieniu których ta zasada jest przywoływana. Na takich podstawach trzeba by bowiem dać Niemcom niemiecką Austrię i Szwajcarię. Ale można bezpiecznie zastosować dwa testy świadomości narodowej. Jeżeli tradycja narodowa jest wystarczająco silna, aby trzymać w ryzach różnice klasowe, i jeżeli wszystkie klasy wolą doznawać pewnych niedogodności ekonomicznych pod własnym Rządem, niż cieszyć się większymi korzyściami ekonomicznymi pod obcym, to można być dość pewnym, że taką grupę można nazwać narodem. Sądząc z tego punktu widzenia, naród polski znajduje się głównie w Polsce etnicznej, rozciągającej się na ponad 300 tys. km2. Jednak dzięki wielowiekowej dominacji Polski nad ziemiami tworzącymi historyczną Polskę, Litwę, Białą Rosję i północno-zachodnią Ukrainę, nadal istnieją pewne części tych ziem przylegające do etnicznej Polski, gdzie znajdują się ludzie o przewadze polskiego charakteru.

    Sto pięćdziesiąt lat polskiej zależności politycznej nie dotknęło tej części Polski, w której tradycja narodowa była najsilniejsza — to znaczy Polacy w etnicznej Polsce nie stali się ani Niemcami, ani Rosjanami. Ale w tej części państwa polskiego, która znalazła się pod panowaniem rosyjskim, gdzie obok Polaków było kilka innych narodowości, od czasu Rozbiorów Polski zaszły wielkie zmiany. Różne narody, które w czasie swojej zależności od Polski nie czuły się wystarczająco narodowe, by myśleć o niepodległości, obudziły się pod wpływem rusyfikatorskich działań starego Rządu Rosyjskiego. Te narody to Ukraińcy, Litwini, Biali Rosjanie, Łotysze, Estowie [Estończycy], z których większość mieszka na terenach należących do Polski w 1772 roku. Jest to fakt, z którym musi się zmierzyć każdy, kto nie chce nowych wojen w imię wolności politycznej, i zarówno Rosja, jak i Polska muszą się z tym liczyć, niezależnie od formy politycznej, jaką przyjmą te odradzające się, czy nowo powstałe, narodowości. W przypadku Polski oznacza to, że 360 tys. km2 powierzchni Polski z 1772 roku nie może być uznane za Polskę, jeśli weźmie się pod uwagę zasadę narodowości, mimo że język polski, handel, edukacja i inne instytucje społeczne są rozproszone na tych terenach.

    Ale uznanie narodowości wspomnianych właśnie narodów nie kończy problemów etnicznych związanych z wytyczaniem polskich granic. Istnieją, jak Państwo wiedzą, obszary leżące na obrzeżach etnicznej Polski, które są uważane za problematyczne. Część Śląska wokół Cieszyna należy do Czechów, część Śląska wokół Opola do Niemców, a Wschodnia Galicja do Rusinów, którzy stanowią większość mieszkańców, oraz do Narodowej Partii Ukraińców 1), inaczej zwanych Małorosjanami [także Małorusinami], którzy są najbardziej zbliżeni pod względem językowym i rasowym.


 

1) w oryginale National Party of the Ukrainians.


 

    Spośród tych terytoriów dwa pierwsze mogą mieć tylko jeden aspekt, jeśli spojrzy się na nie z perspektywy etnicznej. Na Śląsku Cieszyńskim Polacy stanowią przytłaczającą większość — 70%, w porównaniu z 19% Niemców i 11% Czechów — to znaczy, jeśli oderwiemy od niego powiat frydecki [Frydek, czes. Frýdek], gdzie Czesi stanowią 74%, a Polacy tylko 15%. Niewątpliwie polski jest też śląski powiat opolski, bo tu w dwunastu przyległych okręgach Polacy stanowią od 80 do 94 procent, a w osiemnastu większość.

    Jeśli chodzi o trzecie terytorium konfliktu etnicznego, Wschodnią Galicję, Polacy stanowią większość w całej Galicji, ale w Galicji Wschodniej stanowią 36%, w porównaniu z 58% Rusinów, reszta to Żydzi i Niemcy. Ale Polacy stanowią większość w najbardziej wysuniętej na wschód części Galicji i w dużych miastach, takich jak Lwów, stąd Polacy rozdzielają Rusinów od ich krewnych Ukraińców. Ta sytuacja etniczna może być porównywana powierzchownie do oddzielenia Prus Wschodnich od ich krewnych w Niemczech polskim korytarzem, ale w rzeczywistości te dwie rzeczy są ledwo porównywalne. Prusowie wschodni są kolonistami tego samego narodu w kulturze, języku i historii, co Germanie w Niemczech, a Polacy nie mogliby ich wchłonąć, ani nie chcą tego robić, podczas gdy Rusini, choć są bliżej związani z Ukraińcami niż z Rosjanami czy Polakami, nigdy nie tworzyli z Ukraińcami jednego narodu, ponieważ kraj ten, jak to ma miejsce dziś od Dniestru do Donu, powstał dopiero kiedy Galicja Wschodnia stała się polską. W początkach Ukrainy, kiedy nazywano ją Rusią Kijowską i centralizowano wokół Dniepru, Galicja Wschodnia należała do niej tylko dwa razy i za każdym razem tylko przez kilka lat (raz za panowania księcia Włodzimierza 2), raz za czasów Jarosława 3). Nie ma wątpliwości, że Rusini są blisko związani z Ukraińcami, ale ich język, doświadczenie historyczne i kultura są jak na razie odrębne, a ich ostatnie dążenie do połączenia jest wspierane przez polityczną rywalizację Austriaków i Rosjan. Jednym słowem, zjednoczenie Rusinów i Ukraińców na ich obecnym etapie nie oznaczałoby uznania istniejącej narodowości, ale eksperyment utworzenia nowej.

    Nie wspominam tu o południowym okręgu Prus Wschodnich, Olsztynie i wschodnim okręgu Prus Zachodnich, w obu przypadkach sytuacja jest etnicznie bardziej korzystna dla Polaków niż w Galicji.

    Tyle o aspekcie etnicznym. Teraz, rozważając granice ekonomiczne, trzeba pamiętać, że są one prawie zawsze przeciwstawne do granic etnicznych i trudno sobie wyobrazić, jak można tę trudność rozwiązać, chyba że damy pierwszeństwo jednej zasadzie. Ale ze wszystkich terytoriów, które są zaangażowane w reorganizację Europy, Polska ma niemal wyjątkową pozycję, ponieważ jej granice etniczne i gospodarcze pokrywają się we wszystkich przypadkach, z wyjątkiem Galicji Wschodniej, gdzie ponownie rości sobie niezwykle silne historyczne prawo. Kwestia Danzigu 4) — tego naturalnego ujścia do morza, które znajdowało się w polskich ramach aż do Rozbiorów — jest zupełnie inna, choć Danzig można porównać do Galicji Wschodniej na tej podstawie, że oba są ekonomicznie najważniejsze dla niepodległości Polski. Nie można uznać mieszkańców Danzigu za Prusów, choć mówią oni po niemiecku. Terytorium wokół jest polskie, a historycznie Danzig zawsze należał do Polski, a jego interesy gospodarcze zbieżne z interesami Polski i są przeciwne do tych Niemiec.
 

2) Chodzi o księcia Włodzimierza I Wielkiego: https://pl.wikipedia.org/wiki/Włodzimierz_I_Wielki

3) Chodzi o księcia Jarosława I Mądrego: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jarosław_I_Mądry

4) Autorka nie używa nazwy Gdańsk, tylko angielskiej formy Dantzig niemieckiego Danzig, i nawet w nawiasie, tak jak robi to w innych przypadkach, nie podaje innych wersji nazw. W tekście pojawiają się takie: Odra (Oder), Prypec (Pripet), Staropolska (Old Poland), Cieszyn (Teschen), Oppole (Oppeln), Lwow (Lemberg), Olsztyn (Allenstein), Kolomya (Kolomea), Cerniawce (Czernowitz).
Możliwe, że powodem był rozgłos sprawy Freie Stadt Danzig (wolnego miasta Gdańska), nadany przez Niemców. Z tego też powodu zostawiam niemieckie, a nie angielskie, Danzig. Pozostałe zamieniłem od razu na polskie bez podawania oryginalnego brzmienia.
 

    Mówiąc o granicach gospodarczych, należy rozumieć, że są to granice ograniczające terytoria, na których zasoby naturalne są wystarczające do utrzymania ludności. Obecnie każdy dotychczas niepodległy kraj zna swoje własne minimalne potrzeby i można argumentować, że w politycznej zależności, w jakiej się znalazła, Polska nie ma właściwej orientacji w tym kierunku. Jednak wszyscy, którzy znali jej wewnętrzną historię w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, zdawali sobie sprawę, że Polacy, choć politycznie uciskani, nie byli całkowicie zależni ekonomicznie od trzech okupujących ich mocarstw. W rzeczywistości całe życie gospodarcze było tu zmaganiem się między, z jednej strony, programem Polaków by uczynić z ziem polskich jedną ekonomicznie niezależną jednostkę, tworząc organizacje przemysłowe i rolnicze, które koordynowałyby te trzy części, a z drugiej strony, z reżimem narzuconym przez Zaborców [w oryginale: the partitioning Powers], w ramach którego polskie prowincje miały stać się częścią odrębnych jednostek gospodarczych, nawet gdyby trzeba było przy tym zabić silny przemysł lokalny. W tej walce, która rozwinęła się szczególnie w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, Polacy zyskali przewagę, jeśli nie absolutną, to przynajmniej względną. Rezultaty tego można podsumować na ciekawym diagramie, przedstawiającym dwa pasy, jeden dłuższy i jeden krótszy, w którym liczba ludności jest szczególnie gęsta (powyżej dwustu na kilometr kwadratowy), ponieważ przemysły są scentralizowane. Te dwa pasy tworzą, niejako, kręgosłup niezależności ekonomicznej Polski. Pas północny biegnie od Poznania do Warszawy i obejmuje Łódź: południowy biegnie od Śląska Opolskiego, przez Kraków i Lwów w kierunku Dniestru i miejscowości Kołomyja i Czerniowce. Przejściowy charakter polskiego życia gospodarczego najlepiej widać, gdy badamy przemysły występujące w tych pasach gęstego zaludnienia. Północny pas obejmuje przemysł rolniczy i włókienniczy, południowy górniczy, rolniczy i drzewny. Nie trzeba dodawać, że to właśnie obecność węgla, żelaza, soli i ropy naftowej sprawiła, że te dwa przemysłowe pasy są tak dobrze prosperujące nawet przy zaporowych regulacjach trzech rządów. Rolnictwo jest również najbardziej intensywne w tych dwóch obszarach. Co więcej, to właśnie w tych dwóch pasach leżą dwa szlaki, przez które na ziemiach polskich odbywa się wymiana między Wschodem a Zachodem. Stanowią one, niejako, szyję między Europą a rosyjskim i azjatyckim Wschodem. Trzeba też pamiętać, że choć w 1910 r. większość mieszkańców Polski nadal żyła z rolnictwa i pokrewnych zawodów — np. 56% w Polsce rosyjskiej, 54% w niemieckiej, a 76% w austriackiej — i że około 60—70% ziemi zajmują uprawy, to jednak odsetek osób żyjących z rolnictwa z dnia na dzień maleje, a wartość produktów przemysłowych zaczyna się wyrównywać, a czasem przewyższać produkcję rolną. Przyszłe granice gospodarcze Polski muszą obejmować te dwa pasy o największym natężeniu w życiu gospodarczym kraju, które powstały jako fortece niezależności ekonomicznej, i powinny spełniać swoje funkcje teraz, kiedy niezależność polityczna zapewnia im większy rozwój.



 

---

tagi: ekonomia  maria antonina czaplicka  czaplicka  granice polski  1919  polska etniczna 

	umami
	23 kwietnia 2020 08:04

64     2210    14 zaloguj sie by polubić