Tekst pochodzi z gazety Kraj nr 14 z 2(14) kwietnia 1899.

Zostawiam go w oryginalnej pisowni, a może jeszcze później dorobię jakieś linki i przypisy.
 

CECIL AFRICANUS.

Choć wawrzyn, będący udziałem zwycięzców, nie uwieńczył mu skroni, Cecyl Rhodes większe ma prawo do przy domku «afrykański», niż ktokolwiekbądź inny. Dzięki energji i poświęceniu całego szeregu pionjerów cywilizacji, Afryka odkrytą została w naszych oczach: przedtem znaliśmy tylko jej wybrzeża i Egipt; ale ani Liwingstone, ani Stanley, ani Gordon i Monteuil, ani Kitchener i Marchand, żaden z nich tyle nie zdziałał dla uprzystępnienia Afryki dla europejskiej cywilizacji, co Rhodes, ten handlarz złota i przeżuwacz miljonów. W Rhodesji, nowem państwie, które założył, znajduje się świątynia Zimbabe, pozostałość po fenickich handlarzach. Miejsce to obrał sobie Rhodes za swój przyszły grobowiec. I słusznie należy mu się w niej honorowe miejsce, bo on spadkobiercą jest fenickich żeglarzy, on wskrzesił ich zapomniane od wieków tradycje, którym Afryka zawdzięczała ongi nieco życia. Inni przygotowywali jego dzieło lub spełniali jego pomysły, ale on jest twórcą pomysłu i najgłówniejszym jego wykonawcą; pomysłu szalonego w swej śmiałości: zagarnięcia w lat kilkanaście całej części świata dla przedsiębiorczości angielskiej... pod nosem zazdrosnej Europy.

Cecyl Rhodes nie ma obecnie żadnej urzędowej godności, ani rangi, nie jest ani ministrem, ani ambasadorem lub jenerałem, reprezentuje jedynie siebie samego: swą energję i rzutkość. I gdy przed paroma tygodniami uzyskał posłuchanie u ces. Wilhelma, by się z nim razem w karcie Afryki rozpatrzyć, cały świat zrozumiał, że doniosły zaszedł wypadek.


Rhodes wyrósł tak szybko, że napróżno szukaćby bliższych o nim szczegółów w ostatnich wydaniach encyklopedyj i skorowidzów bjograficznych; nawet wydane przed kilku laty w Londynie dzieło o ludziach współczesnych (The men of Time) nie zawiera o nim żadnej wzmianki.

Jest to człowiek w sile wieku, który lat temu kilkanaście, z powodu wątłego zdrowia, opuścić musiał oksfordzki uniwersytet i przenieść się do zdrowszego klimatu. Obrał sobie Capland za nową siedzibę i wyszło mu to na zdrowie. W lat parę nietylko choroby nie było już śladu, ale niezamożny student oksfordzki skorzystał z tego mimowolnego urlopu, by zrobić gruby majątek. Tutaj następuje niezmiernie charakterystyczny epizod w karierze Rhodesa. Młodziutki miljoner, przekonawszy się, że ma pierwszorzędne zdolności na przedsiębiorcę kopalni złota i finansistę, powraca do Anglji, by... zdać w Oksfordzie egzamina: nie lubi nie kończyć tego, co rozpoczął, a w Caplandzie nie zaniedbał też greki i łaciny. Zdobywszy patent w Oksfordzie, nie zatrzymuje się ani chwili nad Tamizą, by się swemi świeżemi miljonami pobawić, ale śpiesznie powraca do Caplandu: i tam ma rozpoczętą robotę. Najpierw zajmuje się wyłącznie przedsiębiorstwami i pomnaża wielokrotnie swe miljony.

W 30 roku życia zostaje ministrem skarbu Caplandu, w sześć lat później prezesem gabinetu. To wszystko mu za mało: Capland jest drobnym angielskim skrawkiem na południowym krańcu Afryki. Cecyl Rhodes uzyskuje w Londynie pozwolenie na założenie «kompanji afrykańskiej», na wzór owej, która przed wiekiem podbiła Indje.

Kompanje takie oddają Anglji olbrzymie usługi: przedsiębiorstwa prywatne, akcyjne, obliczone na zbogacenie swych założycieli przez eksploatowanie nowozdobytych krajów, mają prawo utrzymywać własne wojsko i podbijać nowe ziemie dla Anglji. Z nową kompanją Rhodes czasu nie tracił: okrążył dwie małe republiki Oranię i Transvaal, zapuścił się daleko na północ i stworzył nową olbrzymią kolonję angielską, «Rhodesję», ciągnącą się w głąb Afryki przez 20 stopni szerokości geograficznej — 2,200 kilometrów. Ponieważ dokonało tego finansowe przedsiębiorstwo, więc nie ograniczono się, jak we Francji, do wprowadzenia rządowej administracji; zbudowano natychmiast telegraf i kolej, sprowadzono inżynierów i robotników, ściągnięto przedsiębiorców i powstawać poczęły kopalnie i fabryki, powstawać nowe miasta, prócz stolicy Rhodesji Bulawayo. Po dokonanym podboju nową prowincję objęły w zarząd władze angielskie, i Rhodes został już tylko ściśle przedsiębiorcą; faktycznie jednak rządzi nietylko Rhodesją, ale rozstrzygający przeważnie ma głos w Caplandzie i kieruje angielską polityką w Afryce, będąc prywatnym człowiekiem. Nie udało mu się w prawdzie zawojowanie Transvaalu, czego chciał dokonać cichaczem z pomocą garstki ochotników. Zamach się nie udał, więc Rhodes wyparł się Jamesona, a rząd angielski Rhodesa i rzecz odłożono do wygodniejszej sposobności. Wtedy uważano karjerę Rhodesa za skończoną; ale on tym, co mu nekrologi pisali, oświadczył: «rozpoczyna się dopiero moja karjera». Bogaty niezmiernie, niemal samowładny na południu Afryki, popularny w Anglji, Cecyl Rhodes miał to szczęście, że zdobył fortunę młodzieńcem, kiedy miał dość lat życia przed sobą, by się porwać na szalone przedsięwzięcia i dokonać ich w wieku męzkim. Szczęściem jego jeszcze większem, że miał ambicję porywania się na rzeczy wielkie, bo ona uchroniła go od tego, że nie został «genjalnym» spekulantem, faktorem en gros, bogacącym się wszelkiemi sposobami, byle tylko z kodeksem karnym w wyraźną nie wejść kolizję. Odjąć bowiem Rhodesowi jego działalność polityczną, a pozostanie mniej więcej ten typ, rozpowszechniony dziś aż nadto.

Dodać wypada, że ten «mnożyciel państwa», zdobywca nowych krajów, jest zaciętym zwolennikiem jak największego samorządu w Irlandji i posyłał nawet Parnelowi zasiłki pieniężne. Irlandczykiem nie jest, ale jest z przekonania federalistą i, obdarzając Anglję nową częścią świata, uchronić ją chce od zarodków wewnętrznej, tem groźniejszej choroby, im potężniejsze jest mocarstwo: od niezadowolenia części jego poddanych.

O znaczeniu zdobycia Sudanu przez Anglję pisaliśmy już parokrotnie (por. «Na przełaj Afryki» w N-rze 41 i «Francuzi w Afryce» w N-rze 44 «Kraju» z r. z.). Że Sudan znaczenia tego nabrał, jest dziełem Rhodesa. Przedtem, jeszcze za czasów zajęcia Egiptu przez anglików w r. 1882, stanowił Sudan wrota na niezbadaną pustynię; dzięki Rhodesowi, stał się pomostem, łączącym żyzny Egipt z bogatym Caplandem i Rhodesją. I inne państwa, zwłaszcza Francja, zajmowały w Afryce olbrzymie przestrzenie. Angielska działalność wydała najobfitsze owoce, bo Anglja miała w Egipcie, prócz Kitchenera, — lorda Cromera, co budował koleje, Nil regulował, przemysł podnosił i kraj bogacił, a na drugim krańcu Rhodesa, która [który] od południa ruch ekonomiczny ożywił, miljonowe przedsiębiorstwa powołał do życia i nowe kraje zaludnił. Nie rozrzucone po pustkowiach oazy połączyć ma linja kolejowa Kairo-Capland, ale tętniące życiem kolonje angielskie.

Stworzenie możliwości i potrzeby tej olbrzymiej arterji komunikacyjnej jest dziełem Rhodesa. Pochód Kitchenera przeciwko mahdystom przyrównać można do przebicia tunelu przez górę, stojącą na zawadzie linji kolejowej, wytyczonej przez Rhodesa. By tę linję przeciąć, wykonał Marchand swój pochód najsłynniejszy w annałach afrykańskich: przez całą szerokość «czarnego lądu» od Conga, przez Ubanghi i Faszodę, do Dżibuti. By linji tej bronić, postawiła Anglja sprawę Faszody na ostrzu miecza; by ją zabezpieczyć, zawarła obecnie układ z Francją; by ją urzeczywistnić, układał się Rhodes z ces. Wilhelmem

Linję tę okupiła Anglja ogromnemi ustępstwami na rzecz Francji.

Już w konwencji z 14 czerwca 1898 roku zrzekła się całego niemal Nigru i części wybrzeży jeziora Czadu. Obecny układ daje Francji przedewszystkiem rzeczywiste połączenie wszystkich afrykańskich posiadłości, ciągnących się z północy od Algieru i Tunisu, z zachodu od Senegalu i z południowego zachodu od francuskiego Conga nieprzerwalnem pasmem aż do Czadu. Układ ten wytyczył zachodnie granice Egiptu linją, ciągnącą się od rozdziału wód Nilu i Conga aż pomorze Śródziemne, pozwalając Francji zająć tyły Tripolisu. Francja wyrzeka się posiadłości, zajętych przez Marchanda w prowincji Bahr-el-Ghazal nad górnym Nilem, ale wzamian otrzymuje dla swego handlu dostęp do Nilu na przestrzeni 800 kilometrów przez terytorjum angielskie. Między Czadem a górnym Nilem powstaje nowa strefa ekonomicznie neutralna, dostępna na równych prawach angielskim i francuzkim przedsiębiorcom.

Choć w grze tu były ziemie, wypełniające wnętrze Afryki, układ ten francuzko-angielski ma dla Europy poważne znaczenie. Z obydwóch stron kanału Kaletańskiego powitano go, jako obustronnie korzystne, słuszne i ostateczne załatwienie sporu o Afrykę, który niedawno zagrażał wybuchem wojny. Nawet stale Anglji nieprzychylne pisma paryzkie twierdzą, że nadal wszelkie powody rozdrażnienia między Francją a Anglją zostały raz na zawsze zażegnane, a podstawy natomiast położono do przyjaznego w przyszłości rozwoju afrykańskich kolonij obu krajów. Pozostaje oczywiście w zawieszeniu sprawa władania Egiptem, ale ta sprawa nie jest obecnie aktualną, i taką staćby się mogła dopiero w razie pobicia Anglji... Okoliczność, że skutkiem układu Francji przypadły tyły Tripolisu, wywołała pewne niezadowolenie we Włoszech. Złe to wrażenie stara się znowu usunąć znany pisarz Fr. Charmer w «Journal des Debats», zapewniając, że Francja żadnych zamysłów zaborczych wobec Tripolisu nie żywi, przeciwnie z wielką radością powitałaby zajęcie tego kraju przez Włochy, jeśliby go od Turcji uzyskały.


Układ ten zapewnił Anglji władanie Nilem i ciągłość jej posiadłości od morza Śródziemnego aż do Wiktorja Nyanza. Na tem nie kończą się wszakże kłopoty Rhodesa. On wgryzł się z południa w Afrykę głęboko, ale nie tak daleko, jak sobie tego życzył: do Wiktorja Nyanza nie dotarł. Dzielą go od tego stycznego punktu ze wschodu niemieckie posiadłości, z zachodu belgijskie. Nie wielki jest to kawałek i Rhodes nie wątpi, że przy sposobności i to wytarguje, narazie jednak postanowił nie czekać na tę chwilę i wszedł w układy z Belgją, a potem z ces. Wilhelmem. Ostatnie wiadomości brzmią, że ten ostatni zgodził się na przeprowadzenie przez terytorjum niemieckie linji telegraficznej, a co do kolei nie zawarto jeszcze stanowczego układu, ale stwierdzono jego możliwość. Linja telegraficzna przedłuża się codziennie o 3 kilometry i w dwa lata całkowicie ma być ukończoną.

Kolej więc Kairo-Capland niebawem stanie się rzeczywistością. Jak przedstawia się obecnie ta kolej? Cała jej długość wynosić ma 7,220 kilometrów. Z tego jest już w ruchu od północy kolej z Kairo do Berberu i od południa z Capstadu do stolicy Rhodesji, do Bulawayo. Pozostaje do zbudowania około 4 tysięcy kilometrów. Z tych z Berberu do Khartumu linja już się buduje (dziennie buduje się 200 metr. kolei); z Bulawayo na północ budowa ma się rozpocząć niebawem, skoro Rhodes ukończy układy z rządem angielskim o gwarancję rządową dla tej kolei. Według prof. Suesa, kolej z Khartumu do Bulawayo tak się będzie przedstawiała:

Z Khartum, pod 15 1/2 stopniem północnej szerok. geogr., kolej poszłaby doliną Nilu, aż do jezior Albert-Nyanza, pod 3 1/2 stopniem półn. szer. geogr. Ztąd musiałaby linja zwrócić się na południowy wschód, przekroczyć Somerset-Nil i w pobliżu równika dojść do wspaniałego jeziora Victoria, przejść wzdłuż zachodniego brzegu Viktorji i pod 1 stopniem połudn. szerok. geogr. dosięgnąć niemieckich posiadłości. Pod 5 stopniem południowej szer. geogr. leży centralny punkt niemieckiego handlu kontynentalnego miasta Tabora, ztąd poszłaby kolej na południowy zachód pod 10 stopniem południowej szerokości geograf., aż do północnego brzegu jeziora Nyanza. Potem doliną rzeki Loangwa doszłaby, pod 16 stopniem połudn. szerok. geograf., do rzeki Zambesi, przekroczyłaby ją, wysłałaby osobną odnogę kolei lokalnej do kopalń węgla w Salisbury i, pod 20 stopniem połudn. szerok., dosięgłaby nareszcie miasta Bulawayo i połączyłaby się z siecią kolei południowo-afrykańskich już istniejącą.

Do zrobienia pozostaje zatem jeszcze bardzo wiele. W Anglji nikt jednak nie wątpi, że niedługo przyjdzie czekać na chwilę, gdy agencja Cooka urządzi pociągi spacerowe po zniżonych cenach na przestrzał przez całą Afrykę, do tak niedawna uważaną jeszcze za niedostępną. Nikt o tem nie wątpi, bo takiem jest marzenie człowieka, który marzy na jawie i fantastyczne sumy wydobywa z krajów, o których od czasów fenicjanów wieść wszelka przepadła, a fantastycznemi miljonami temi nowe pustkowia użyźnia. Człowiekiem tym jest Cecil Africanus.

Sk. [prawdopodobnie kryje się pod tym kryptonimem Tadeusz Żuk–Skarszewski]



Tekst koresponduje z notkami Piotera o budowie angielskiej kolei przez całą Afrykę i zahacza o propagandę przeciw królowi Belgii, Leopoldowi II, o której kiedyś także wspomniałem. Dobrze też tłumaczy te dwa młyny mielące Belgię — francuski i angielski.
Do tego czarnego wizerunku swoją cegiełkę dołożył Joseph Conrad w swoim Heart of Darkness, która to powieść ma być zapisem jego służby na statku Roi des Belges [pol. Król Belgów].

http://pioter.szkolanawigatorow.pl/kolej-kair-kapsztad-czesc-iv-kongo
http://umami.szkolanawigatorow.pl/dziewki-i-pany-emmanuel-maynski-i-cleo-de-merode

Nie wiem jak conradyści interpretują to propagandowe zaangażowanie po stronie Anglików tego polskiego pisarza. Pewnie skupiają się na tym, jak strasznie przeżył Conrad to zetknięcie się z mrokiem i bestialstwem, i jak od tego momentu stał się już innym człowiekiem. Dojrzalszym, wrażliwszym.

 

 

 

---

tagi: propaganda  anglia  francja  conrad  cecil rhodes  kolonializm  belgia  kolej  afryka  leopold ii  kongo  kraj  1899  heart of darkness  jadro ciemności  kompania afrykańska 

	umami
	26 grudnia 2020 12:25

21     1605    10 zaloguj sie by polubić